Ο Ιλισός, ή Ιλισσός, Ειλισσός και σε επιγραφές του 5ου αιώνα π.Χ. Ηιλισός, είναι ο ένας από τους δύο ποταμούς της Αθήνας που πηγάζει από τις βορειοδυτικές πλαγιές του Υμηττού και διερχόμενος νοτιοανατολικά μέσα από το λεκανοπέδιο της Αττικής καταλήγει στον φαληρικό όρμο. Ο Πλάτωνας τον αποκαλούσε «ὑδάτιον», γιατί στέρευε το καλοκαίρι.

Ο ποταμός κυλούσε κατά μήκος και εξωτερικά των τειχών της Αθήνας. Απέναντι από το Στάδιο, προκειμένου να υπάρχει πρόσβαση σε αυτό, υπήρχε πέτρινο γεφύρι με δυο τόξα, το οποίο καταστράφηκε στα τέλη του 18ου αιώνα.

Στις όχθες και κατά μήκος του ποταμού υπήρχαν επίσης πολλά ιερά και δημόσια οικοδομήματα μεταξύ των οποίων το Ολυμπιείο, το Πύθιο, το Παναθηναϊκό στάδιο, το Ηρακλείο (Κυνόσαργες) κ.ά. Απέναντι δε από τη σημερινή εκκλησία της Αγίας Φωτεινής υπήρχε η κρήνη Καλλιρρόη.

Η κοίτη του άλλοτε ιερού ποταμού ξεκίνησε να καλύπτεται επί Μεταξά στα τέλη της δεκαετίας του '30, από το ύψος της παλαιάς Σχολής Χωροφυλακής μέχρι την άλλοτε γέφυρα του Σταδίου, για να δημιουργηθεί η σημερινή λεωφόρος Μιχαλακοπούλου, που παραχωρεί τη θέση της πίσω από το Χίλτον στη Βασιλέως Κωνσταντίνου μέχρι περίπου το Παναθηναϊκό Στάδιο. 

Από εκεί μέχρι τη συμβολή της Βασ. Κωνσταντίνου με τη Λεωφόρο Βουλιαγμένης υπάρχει μικρό τμήμα ακάλυπτης κοίτης, παράλληλα με τη Βασ. Κωνσταντίνου προς την πλευρά του Ολυμπιείου, το οποίο έχει χαρακτηριστεί αρχαιολογικός χώρος. Στη συνέχεια την κοίτη του ποταμού ακολουθεί η οδός Καλλιρρόης. Οι εργασίες επικάλυψης του Ιλισού ολοκληρώθηκαν στις αρχές της δεκαετίας του 1960.

Από την αρχαιότητα και μέχρι τον 20ό αιώνα ο Ιλισός δεν εξέβαλε στη θάλασσα, αλλά ήταν παραπόταμος του Κηφισού, με τον οποίο συνέβαλε βόρεια του σημερινού Μοσχάτου. Κατά τη διάρκεια των έργων κάλυψης το ποτάμι εξετράπη και δημιουργήθηκε νέα κοίτη, κάτω από την Οδό Παναγή Τσαλδάρη στα όρια των Δήμων Μοσχάτου και Καλλιθέας, η οποία εκβάλλει στο μέσο του φαληρικού όρμου.

Στην αρχαιότητα ο Ιλισός θεωρούνταν ιερός ποταμός. Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, στις όχθες του πίστευαν πως διέμεναν οι μούσες, προς τιμή των οποίων υπήρχε και βωμός με την ιδιαίτερη ονομασία «βωμός των Ιλισιάδων». 

Πήρε το όνομά του από τον ημίθεο Ιλισό, γιο του Ποσειδώνα και της Δήμητρας. Επίσης, στον ποταμό αυτό ήρθε για να ξαποστάσει ο άνεμος Βορέας, όταν αντελήφθη την όμορφη κόρη του Ερεχθέα Ωρείθυια, την οποία αρπάζοντας στις μεγάλες πτέρυγές του απήγαγε στο Σαρπηδόνιο ακρωτήριο της Θράκης. Από την ένωσή τους γεννήθηκαν δύο γιοι (ο Κάλαης και ο Ζήτης) και δύο κόρες (η Κλεοπάτρα και η Χιόνη). Κατά την παράδοση κοντά στον ποταμό αυτό τοποθετείται το μέρος όπου φονεύθηκε ο φιλόπατρις βασιλεύς της Αθήνας Κόδρος από τους Δωριείς.

Ηριδανός

Ο Ηριδανός ήταν ποτάμι της Αρχαίας Αθήνας, συγκεκριμένα παραπόταμος του Ιλισού. Πήγαζε από τον Λυκαβηττό και διέσχιζε την αρχαία πόλη των Αθηνών από ανατολικά προς στα δυτικά. Αν και αποτελούσε έναν από τους πρώτους ποτάμιους κλάδους της αρχαίας Αθήνας, το αποτέλεσμα των παρεμβάσεων, λόγω των ανθρώπινων αναγκών με το πέρασμα των χρόνων, ήταν η πλήρης εξαφάνιση του ποταμού κάτω από επιχωματώσεις και κατασκευές. 

Σήμερα είναι ορατή μόνο η κοίτη του ποταμού, πλάτους δύο μέτρων, στον αρχαιολογικό χώρο του Κεραμεικού (δίπλα στην Ιερά Πύλη), η οποία διασχίζει τον χώρο των ανασκαφών (νεκρόπολη Κεραμεικού) από ανατολικά στα δυτικά για περίπου 200 μέτρα.

Ιστορικές αναφορές

Πρώτη αναφορά για τον ποταμό έχουμε στο έργο του Πλάτωνα Κριτίας. Μας μεταφέρει στην παλιά αρχαία εποχή, τότε που η Ακρόπολη ήταν τόσο μεγάλη που έφθανε ως τον Ηριδανό και τον Ιλισό και περιελάμβανε μέσα της και την Πνύκα.

Κατόπιν ο Στράβων στα γεωγραφικά τον αναφέρει σαν ποταμό που πηγάζει στους νότιους πρόποδες του Λυκαβηττού κοντά στο Λύκειο. Επίσης σχολιάζει όσα λέει ο Καλλίμαχος στο (μη σωζόμενο) σύγγραμμά του «Συναγωγή ποταμών»: «οἷον ἐν τῆι συναγωγῆι τῶν ποταμῶν ὁ Καλλίμαχος γελᾶν φησιν, εἴ τις θαρρεῖ γράφειν τὰς τῶν Ἀθηναίων παρθένους «ἀφύσσεσθαι καθαρὸν γάνος Ἠριδανοῖο», οὗ καὶ τὰ βοσκήματα ἀπόσχοιτ᾽ ἄν». Δηλαδή άξιος γέλιου είναι αυτός που έγραψε ότι οι κόρες των Αθηναίων αντλούσαν καθαρό νερό από τον Ηριδανό, του οποίου τα ζώα που έβοσκαν εκεί δεν πλησίαζαν, τόσο ακάθαρτα ήταν.

Ο Παυσανίας στα Αττικά τον αναφέρει σαν παραπόταμο του Ιλισού.

Μια μέρα, ο πατέρας του Φαέθωνα τον άφησε να οδηγήσει το άρμα του. Όμως ο Φαέθων δεν στάθηκε αντάξιος της εμπιστοσύνης του πατέρα του και δεν οδήγησε καλά το άρμα του ήλιου. Κατέβηκε με το άρμα τόσο χαμηλά στη γη, ώστε την έκαψε και τα ποτάμια άρχισαν να ξεραίνονται. Ο Δίας, θέλοντας να προλάβει χειρότερες καταστροφές, τον γκρέμισε με ένα κεραυνό στον Ηριδανό ποταμό, σκοτώνοντάς τον.

Ο Ηρόδοτος γράφει στο βιβλίο του Θάλεια (παρόλο που διαφωνεί), για έναν ποταμό με το ίδιο όνομα Ηριδανός που ανέφεραν οι αρχαίοι βαρβαρικοί λαοί, που έρεε προς τη Βόρεια Θάλασσα (το τέλος του τότε γνωστού κόσμου) και ότι από τα μέρη εκείνα προερχόταν το κεχριμπάρι. Πιστεύει δε, ότι η προέλευση του ονόματος (Ηριδανός) πρέπει να είναι ελληνική και να έχει δοθεί από ποιητή.

Κηφισός

Ο Κηφισός είναι ο μεγαλύτερος ποταμός της Αττικής με μήκος 27 χιλιόμετρα.[1] Πηγάζει από το φυσικό κόμβο της Πεντέλης δυτικά της Εκάλης και ανατολικά των Θρακομακεδόνων και της Πάρνηθας και διχοτομεί την πρωτεύουσα μέχρι την εκβολή του στο Φαληρικό όρμο, στον Σαρωνικό. Πριν την εκβολή του στο Φαληρικό όρμο συναντάται με τον Ιλισό.

Στη θέση του σημερινού σταθμού μετρό του Ελαιώνα υπήρχε τοξοτή γέφυρα στο σημείο που η Ιερά Οδός συναντούσε τον Κηφισό. Όπως αναφέρει η σχετική ταμπέλα της αρχαιολογικής υπηρεσίας στο σημείο "Ο ποταμός Κηφισός απεικονίζεται στο αριστερό άκρο του δυτικού αετώματος του Παρθενώνα ως έυρωστος νέος άντρας ξαπλωμένος στο βραχώδες έδαφος με τον κορμό του σε συστροφή, στάση που υποδηλώνει την κινητικότητα του ποταμού... 

Οι "γεφυρισμοί", τα σκωπτικά πειράγματα των Αθηναίων προς τους αξιωματούχους και του μύστες των Ελευσίνιων Μυστηρίων κατά την επιστροφή του από την Ελευσίνα προς την Αθήνα δια της Ιερά Οδού, που αναφέρονται από τους αρχαίους συγγραφείς, λάμβαναν χώρα στη γέφυρα του αθηναϊκού Κηφισού."

Ο ποταμός είχε αξιοποιηθεί για πρώτη φορά στην εποχή του Αδριανού, όταν κατά μήκος του κατασκευάστηκε επί ρωμαϊκών χρόνων το πρώτο οργανωμένο υδρευτικό σύστημα για την Αθήνα. Η δεξαμενή ενισχυόταν από διάφορα ρέματα του Πεντελικού και της Πάρνηθας, με αφετηρία τη ζώνη δεξαμενής στη σημερινή Νέα Πεντέλη και διέλευση από το Χαλάνδρι, τον Κοκκιναρά (Κηφισιά) και το Μονομάτι (Τατόι). Η έξοδος υδραγωγείου βρισκόταν στη σημερινή Πλατεία Δεξαμενής στο Κολωνάκι.

Ο Κηφισός χάρισε το όνομά του σε μία περιοχή κοντά στις ανατολικές πηγές του, την Κηφισιά.

 Βιβλιογραφία:

  • Παπαδάκης Μιχαήλ, ΙΛΙΣΟΣ, Το ιερό του άστεως ποτάμι που εξαφανίστηκε, εκδόσεις: Τεχνικό Επιμελητήριο της Ελλάδος, Αθήνα Δεκέμβριος 1997, ISBN 9789607018663.
  • Υδρία Cambridge Ήλιος. 5. Αθήνα: Εκδόσεις Τέσσερα Έψιλον. 1992. σελ. 1586. ISBN 960-7190-05-X.
  • Πλάτων. «Κριτίας Ε 112-(σελίδα 29)». Συμπόσιο-Κριτίας, μετάφραση Γ. Κορδάτος. Αθήνα: Δαίδαλος-Ι Ζαχαρόπουλος. σελ. 310.
  • Στράβων (1994). «βιβλίο 9, σελίδα 61». Αρχαία Ελληνική Γραμματεία, Γεωγραφικά, Μετάφραση Π Θεοδωρίδης. Αθήνα: Κάκτος. σελ. 240.
  • Παυσανίας (1974). «Αττικά 19.5 (σελίδες 284,542)». Αττικά, μετάφραση Νικ. Δ Παπαχατζή. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών ΑΕ. σελ. 604.
  • Ευαγγελία Κυπραίου (2000). «σελίδα 22». Το ποτάμι της αρχαίας πόλης. Αθήνα: Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων,. σελ. 52. ISBN 960-214-293-6.
  • Αττικό Μετρό ΑΕ. «Ανασκαφές & Σταθμοί».
  • Ηρόδοτος (1994). «Θάλεια, σελίδα 249 (σχόλια)». Αρχαία Ελληνική Γραμματεία. Αθήνα: Κάκτος. σελ. 300.
  • «Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών». Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών. Ανακτήθηκε στις 27 Οκτωβρίου 2014.

ΔΗΛΩΣΕ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝ:
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΚΕΣ ΔΗΛΩΣΕΙΣ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΥΝΕΛΕΥΣΙΣ: