Βλακεία-Κακοήθεια-Αγραμματοσύνη: Η ΤΡΙΑΔΑ ΤΗΣ ΟΛΙΚΗΣ ΣΥΜΦΟΡΑΣ
Μπορεί ένας άνθρωπος να είναι βλάξ, ένας άλλος αγράμματος κι ένας τρίτος κακοήθης. Μπορεί, δηλαδή, ένα βιολογικό δεδομένο, που είναι η βλακεία, ένα κοινωνικό δεδομένο, που είναι η αγραμματοσύνη και ένα ηθικό δεδομένο, που είναι η κακοήθεια να εμφανίζονται “αυτονομημένα” σε κάποιους ανθρώπους. Μπορεί, όμως, να εμφανίζονται και κατά ζεύγη, δημιουργώντας τους εξής συνδυασμούς: 1) Βλακεία συν αγραμματοσύνη, 2) Βλακεία συν κακοήθεια, 3) Αγραμματοσύνη συν κακοήθεια.
Τα πράγματα είναι “απλά” όταν οι παραπάνω “ποιότητες” εμφανίζονται μεμονωμένες. Είναι εύκολο να αντιμετωπίσει κανείς έναν άνθρωπο που είναι μόνο βλαξ, ή μόνο αγράμματος, ή μόνο κακοήθης. Κι ακόμα, είναι σχετικά εύκολο να έρθει κανείς αντιμέτωπος με ανθρώπους “δυο αρνητικών διαστάσεων”. Όμως η κατάσταση γίνεται τραγική όταν χτυπάς πάνω στον συμπαγή τρισδιάστατο βράχο που δημιουργεί η Τριάδα της Ολικής Συμφοράς: Βλακεία η Μεγάλη, συν Αγραμματοσύνη η Πλήρης, συν Κακοήθεια η Ολική. Η βλακεία, η αγραμματοσύνη και η κακοήθεια, όταν εμφανίζονται μαζί, και εμφανίζονται μαζί πολύ συχνά, δημιουργούν ένα εκρηχτικό μίγμα κολοσσιαίας ισχύος, που μπορεί να καταστρέψει τα πάντα.
Πριν δούμε τι ακριβώς σημαίνει και πώς περίπου λειτουργεί η Τριάδα της Ολικής Συμφοράς, πρέπει να δούμε τι είναι και πώς δουλεύουν οι συχνότερα απαντόμενες στον καθημερινό βίο Δυάδες της Συμφοράς.
Δυάδα πρώτη: Βλακεία συν αγραμματοσύνη. Από δω λείπει η τρίτη πλευρά του ισοσκελούς τριγώνου, η κακοήθεια. Κι αυτό, πραχτικά σημαίνει πως ένας αγράμματος και μαζί βλάξ μπορεί να είναι ένας πάρα πολύ καλός άνθρωπος, αν κι αυτό αμφισβητείται απ’ τον Ευάγγελο Λεμπέση, τον κοινωνιολόγο που έδωσε στη βλακεία τη σωστή κοινωνιολογική της διάσταση και μας απάλλαξε απ’ την προκατάληψη να την παραγνωρίζουμε απ’ τις κοινωνιολογικές έρευνες, γιατί είναι βιολογικό δεδομένο. Για τον Λεμπέση, η βλακεία βρίσκεται στο κέντρο όλων των ανθρωπίνων δεινών, και η κακότητα είναι κάτι σαν “έκκριση του βλακώδους νοός”. Μ’ άλλα λόγια, κατά τον Λεμπέση αποκλείεται να είναι καλός ο βλαξ και βλαξ ο καλός.
Όμως, είναι φανερό πως μια τέτοια θέση παραείναι απόλυτη, Και, εν πάσει περιπτώσει, η αλήθεια της απομένει να αποδειχτεί, πράγμα που μάλλον δεν θα συμβεί. Μέχρι τότε οφείλουμε να δεχτούμε πως ένας αγράμματος, και μαζί βλαξ, δεν αποκλείεται καθόλου να είναι ένας πολύ καλός άνθρωπος, αν και ανυπόφορος σίγουρα. Γιατί από μόνη της η καλοσύνη δε σημαίνει και πολλά πράγματα. Εκτός, βέβαια, κι αν είμαστε καλοί χριστιανοί, οπότε η καλοσύνη, από μόνη της, γίνεται ύψιστο ιδανικό. Ωστόσο, τόσο καλοί χριστιανοί δεν υπάρχουν πια ούτε στον …Παράδεισο, και συνεπώς την καλοσύνη πρέπει να την νοούμε μόνο σαν ένα ιδανικό κι όχι σαν ένα κοινό χαρακτηρολογικό δεδομένο.
Λοιπόν, μπορεί να συναντήσει κανείς ένα πολύ καλό άνθρωπο που ωστόσο είναι και βλαξ και αγράμματος. Ένας τέτοιος άνθρωπος μπορεί να είναι κατάλληλος για υποψήφιος Άγιος αλλά, σίγουρα, είναι πέρα για πέρα ακατάλληλος για ο,τιδήποτε σοβαρότερο και, κυρίως, ανθρωπινότερο. Το ξαναλέμε: Η καλοσύνη από μόνη της, χωρίς τα παραπληρώματα της εξυπνάδας και της γνώσης είναι πέρα για πέρα ανεπαρκής αλλά και βλαπτική τόσο για τον ίδιο τον καλό άνθρωπο όσο και για τους γύρω του. Ά λλω σ τε δεν μας χρειάζονται “καλοί άνθρωποι”, μας χρειάζονται “πλήρεις άνθρωποι”.
Δηλαδή καλοί, έξυπνοι και καλλιεργημένοι. Αυτό, όμως, είναι ένα άλλο ιδανικό, το ίδιο σπάνιο με την χριστιανική αγιότητα που λέγαμε. Είναι ένα είδος αγιότητας νιτσαϊκής καταγωγής.
Δυάδα δεύτερη: Βλακεία και κακοήθεια. Από δω λείπει η τρίτη πλευρά του ισοσκελούς τριγώνου, η αγραμματοσύνη.
Ώστε, λοιπόν, υπάρχουν “μορφωμένοι” που είναι και βλά-κες και κακοήθεις; Σίγουρα. Εύκολα μπορούμε να συλλάβουμε την εικόνα ενός μορφωμένου που του λείπει τελείως το ήθος. Κι απ’ την Ελλάδα ειδικά δεν έλείψαν ποτέ οι “πεπαιδευμένοι” που έφτασαν εκεί που έφτασαν “έρποντας, γλείφοντας και με τα κέρατά τους” μάλλον παρά με την παιδεία τους.
Ό μως δύσκολα μπορούμε να συλλάβουμε την εικόνα ενός μορφωμένου μεν, βλακός δε. Πρόκειται εδώ για κείνη την ειδική κατηγορία ανθρώπων που ονομάστηκαν προσφυέστατα “έξυπνοι βλάκες”. Έξυπνοι γιατί τα εγκεφαλικά τους κύτταρα λειτουργούν καλά (έχουν και μνήμη, και φαντασία, και αντιληπτική ικανότητα) και βλάκες διότι οι εγκεφαλικές τους λειτουργίες τελούνται ερήμην των πάντων και έξω από οποιοδήποτε “σύστημα αναφοράς” ή “πλαίσιο αναφοράς”, όπως λέμε αλλιώς τη “συγκρότηση” του χαρακτήρα, τη συνοχή και τη συνέπεια της συμπεριφοράς, το ήθος που καθοδηγεί και υποβαστάζει τόσο την επίκτητη γνώση όσο και την κληρονομημένη εξυπνάδα.
Μ’ άλλα λόγια η γνώση από μόνη της είναι δυνατόν να υπάρξει αλλά πρόκειται εδώ για μια γνώση μηχανική, απάνθρωπη, βάρβαρη, που δεν προϋποθέτει την εξυπνάδα παρά μόνο με την τρέχουσα χυδαία έννοια του IQ, δηλαδή της γρήγορης αντίληψης.
Όμως, εξυπνάδα δεν είναι η γρήγορη αντίληψη. Ο Αϊνστάιν, π.χ., ήταν απελπιστικά “αργόστροφος”, πράγμα που δεν τον εμπόδισε καθόλου να προχωρήσει αργά και σταθερά στις μεγαλειώδεις έρευνές του.
Εξυπνάδα είναι κατά τον Μπερξόν, η πλήρη και ισόρροπη λειτουργία του ενστίκτου, της διαίσθησης, του συναισθήματος και της νόησης. Σύμφωνα μ’ αυτόν τον ορισμό, που είναι και ο προς το παρόν πληρέστερος (η ψυχολογία αδυνατεί να δώσει σαφή ορισμό της εξυπνάδας) δε μπορεί να είναι έξυπνος ένας άνθρωπος με κολοβά ένστικτα, που αποτελούν την πρώτη βαθμίδα της γνωστικής λειτουργίας, με ανύπαρχτη διαίσθηση, που είναι μια γνωστική λειτουργία τοποθετημένη λίγο πιο πάνω απ’ το ένστικτο, με στραπατσαρισμένα συναισθήματα που μας επιτρέπουν να καταλαβαίνουμε τον κόσμο με τρόπο νοητικό αλλά εξαιρετικά “χυμώδη”, και με νου που είναι η κορωνίδα της γνωστικής λειτουργίας και συνιστά την ειδοποιό διαφορό του ζώου-άνθρωπος απ’ όλα τα άλλα ζώα, “Έξυπνοι βλάκες” λοιπόν, είναι αυτοί των οποίων η νόηση ξεκόπηκε απ’ τις προηγούμενες βαθμίδες της γνωστικής λειτουργίας, που την υποβαστάζουν και που δημιουργούν τις “αρμονικές”, όπως ο διαμορφωμένος μέσα στο κέλυφος της κιθάρας ήχος που βγάζουν οι χορδές και που είναι ήχος κιθάρας κι όχι άλλου έγχορδου οργάνου, όχι γιατί έκπέμπεται απ’ τις αναγκαίες χορδές της κιθάρας αλλά γιατί παίρνει τις αρμονικές του απ’ το ειδικό για την κιθάρα κέλυφος που υποβαστάζει και τροποποιεί τον ήχο των χορδών. Πάρα πολλοί άνθρωποι έχουν νοητικές χορδές αλλά δεν έχουν “κέλυφος” για ν’ αποχτήσει “αρμονικές” η σκέψη που βγάζουν. Το “πλαίσιο αναφοράς της γνώσης” είναι, λοιπόν, σαν το κέλυφος της κιθάρας: Χωρίς αυτό οι νοητικές “χορδές” γίνονται “κύμβαλα αλαλάζοντα”.
Δυάδα τρίτη: Αγραμματοσύνη και κακοήθεια. Από δω λείπει η τρίτη πλευρά του ισοσκελούς τριγώνου, η βλακεία. Κι αυτό σημαίνει πως ένας άνθρωπος μπορεί να είναι έξυπνος, και ταυτόχρονα αγράμματος και κακοήθης. Φυσικά, η εξυπνάδα εδώ δεν έχει καμιά σχέση με τον μπερξονικό ορισμό, που περιγράψαμε παραπάνω. Είναι μια “καθαρή” εξυπνάδα, προσδιορισμένη αποκλειστικά από βιολογικούς παράγοντες.
Είναι, δηλαδή, μια “ξεκρέμαστη” οξεία αντιληπτική ικανότητα, που κάνει τον “έξυπνο” πολύ κατάλληλο για “ηγέτη” αλλά πέραν τούτου ουδέν.
Η έξυπνη αγραμματοσύνη σε συνδυασμό με την κακοήθεια είναι το πιο επικίνδυνο απ’ τα τρία ζεύγη των Δυάδων της Συμφοράς. Είναι το ζεύγος που παράγει τον Ντίλιγκερ και τον Α λ Καπόνε, αλλά και τον Χίτλερ και όλα τα καθάρματα. Ό λο ι αυτοί είναι βλάκες αλλά μόνο με την μπερξονική έννοια. Με την τρέχουσα
έννοια του IQ θα ήταν τεράστιο λάθος να τους αντιμετωπίζουμε σα βλάκες.
Ένας κοινωνικός μηχανισμός που ζητάει επίμονα ταχύτητα και άμεση αποτελεσματικότητα είναι φυσικό να κυοφορεί δικτατορίσκους, που θα “τεθούν επικεφαλής” την κατάλληλη στιγμή, με μοναδικό προσόν το IQ, και συνεπώς την απανθρωπιά και τη βαρβαρότητα, που μπορεί να επιβάλλει ο μονοσήμαντος και μονοδιάστατα ευφυής.
Ας δούμε, τώρα, πως λειτουργεί η Τριάδα της Ολικής Συμφοράς, στην οποία ανήκουν αυτοί που είναι και βλάκες, και αγράμματοι, και κακοήθεις. Είναι φανερό πως άνθρωποι αυτής της “ποιότητας” είναι εντελώς ακατάλληλοι για ο,τιδήποτε, ακόμα και για “καθάρματα περιοπής”. Είναι μόνο καθαρματάκια. Τέτοιοι άνθρωποι δεν θα γίνουν ούτε “αρχηγοί”, ούτε “αρχηγίσκοι”, ούτε “άγιοι” ούτε καν υποδεκανείς στο στρατό, τον οποιοδήποτε στρατό. Τέτοιοι άνθρωποι σχηματίζουν τον λαπά της χύμα κακότητας, ανικανότητας και αγραμματοσύνης, που διεισδύει παντού και διαβρώνει τα πάντα. Είναι τα μικρόβια των “κοινωνικών νόσων”, τα αόρατα δια γυμνού οφθαλμού λόγω μικρότητας, που γίνονται ορατά μόνο σε περιπτώσεις “επιδημιών” ή σε καταστάσεις “συσπειρώσεων”. Πρόκειται για ανθρώπους πάρα πολύ κοντά στην κατάσταση του ζώου — και ίσως αυτοί να είναι ο ελλείπων κρίκος ανάμεσα στο ζώο και τον άνθρωπο.
Κατά κανόνα τούτοι οι άνθρωποι αποτελούν την ανθρώπινη “πρώτη ύλη” του φασισμού: Τα τυπικά χαρακτηριστικά των οπαδών του φασισμού (όχι όμως και των φασιστών ηγετών και των οικονομικών υπο-
στηριχτών τους) είναι η βλακεία, η αγραμματοσύνη και η κακοήθεια.
Αν πάρουμε υπ’ όψιν πως ο Χίτλερ ήταν όντως “λαοπρόβλητος” (εκλέχτηκε νόμιμα) μπαίνει αυτόματο το ερώτημα: Τί απογίνε τούτος ο ανθρωποπολτός μετά την συντριβή του ναζισμού; Μα, δεν απόγινε τίποτα. Απλώς υπάρχει πάντα, όπως υπήρχε Kαι πριν απ’ τον Χίτλερ ή τον οποιοδήποτε κακοήθη “μαγνήτη” που συσπειρώνει εκάστοτε γύρω του τούτα τα ανθρωπορινίσματα. Υπάρχει “χύμα” παντού στον κόσμο γιατί ο εκρηχτικός συνδυασμός της Τριάδας της Ολικής Συμφοράς υπάρχει παντού στον κόσμο. Η βλακεία, η αγραμματοσύνη και η κακοήθεια δεν είναι προνόμιο ούτε των Γερμανών ούτε των Ιταλών. Δεν είναι προνόμιο κανενός λαού. Είναι η συνέπεια και το αποτέλεσμα του μη εξανθρωπισμού του ανθρώπου, κάτω από συνθήκες που μπορούν να επισημανθούν και που αν αλλάξουν, σίγουρα το μπλοκαρισμένο προτσές του εξανθρωπισμού θα συνεχιστεί.
Ωστόσο, είναι τεράστιο λάθος να πιστεύουμε πως, όπως έχουν σήμερα τα πράγματα, είναι αρκετό να γεννηθεί κανείς άνθρωπος για να δικαιούται αυτόν τον χαρακτηρισμό. Ο άνθρωπος γίνεται, δεν γεννιέται. Αυτό είναι το δίδαγμα του υπαρξισμού, αλλά και ο θεμέλιος λίθος της επιστήμης της παιδαγωγικής. Φυσικά δεν αναφερόμαστε εδώ στο βιολογικό γεγονός της γέννησης και της διαιώνισης του ανθρώπινου είδους, αλλά στο κοινωνικό γεγονός του εξανθρωπισμού.
* Βέβαια, το ιδανικό χαρακτηρολογικό πρότυπο που προτείνει ο Μπερξόν φαίνεται πολύ απόμακρο και πολύ δυσπρόσιτο. Ωστόσο, όσο κι αν μοιάζει κυνικό, το σπάσιμο της Τριάδας της Ολικής Συμφοράς είναι ήδη μια πρόοδος. Ο μεγάλος κίνδυνος δεν προέρχεται απ’ την ανισορροπία που επιβάλλουν οι Δυάδες, αλλά από την ζωοποίηση που υποβαστάζει την Τριάδα. Άλλωστε, δυο συμφορές είναι προτιμότερες από τις τρεις, στην περίπτωση, φυσικά, που δεν μπορεί κανείς να διαλέξει απ’ την αρχή το μπερξονικό χαρακτηρολογικό μοντέλο, όπου αυτά τα τραγικά διλήμματα καταργούνται.
13 Ιανουάριου 1985
………………………………………………………………………………………………………….